Geografski položaj

Prvi značajan lokalitet, u dolini Crnog Timoka, udaljen 11 km od Zaječara, jeste Gamzigrad. Ovde, na rasednim linijama, kao i u samom rečnom koritu Crnog Timoka, javljaju se termomineralni izvori. Gamzigradska Banja se nalazi na samoj obali donjeg toka Crnog Timoka na 160 m nadmorske visine.

Istorija

Tragovi materijalne kulture iz doba Rimljana na tlu Srbije su brojni i raznovrsni. Neki od njih vezani su za nalazišta ruda, strateški važne lokacije i termomineralne izvore. Na primeru Gamzigradske Banje i carskog grada Feliks Romuliane to je jasno potvrđeno. Gamzigradska Banja spada u najstarije balneološke centre Srbije, ali je tokom vremena menjala značaj i funkcije. U naše vreme, posle ustanovljenja Zavoda za specijalizovanu rehabilitaciju, ubraja se u grupu od deset najposećenijih u Srbiji.

Pisani podaci o Gamzigradskoj Banji potiču iz 1835. godine, kada je ovde boravio baron Herder, koji je ukazao na lekovitu vodu kod sela Gamzigrada na Crnom Timoku, 11 km severnije od Zaječara, pored puta za Bor, odnosno Paraćin. Od interesa su i terenske beleške iz 1863. godine. Prva terapijska kupanja datiraju iz 1890. godine i vezuju se za boravak Josifa Pančića i njegovih učenika.

Godine 1925. izvršena je prva solidnija kaptaža izvora tople vode na mestu današnjih bazena 2 i 3, koji su gotovo u koritu Crnog Timoka. Planski razvoj Gamzigradske Banje počeo je 1954. godine, kada je Narodni odbor sreza Zaječar doneo odluku o uređenju i zaštiti banje. Uz hidrogeološka istraživanja terena, obavljene su nove hemijske analize vode i definisane indikacije i kontraindikacije. Godine 1962. izgrađen je hotel Kastrum sa depandansom. Preko Crnog Timoka, u centru banje, izgrađen je most. Tada je uređen park, obnovljena su kupatila, nešto kasnije donet Generalni urbanistički plan, određena lokacija nekoliko vila i rezervisan prostor za izgradnju vikend naselja. Korito Crnog Timoka, u čijem se priobalju nalaze banjski objekti, regulisano je 1992. godine. Značajan događaj za razvoj banje bio je osnivanje Zavoda za prevenciju, lečenje i rehabilitaciju bolesti perifernih krvnih sudova i vibracione bolesti, koji datira iz 1976. godine.

Mineralni izvori

Gamzigradska Banja se razvila na nadmorskoj visini od 160 m na prostoru antiklinalno-sinklinalne geološke strukture pravca sever – jug. U geološkoj građi terena dominiraju krečnjačke tvorevine, vulkaniti, tufovi, liskunoviti peščari, glinci i laporci. U genetskom pogledu mineralna voda može okarakterisati kao infiltraciona, s tim što se pretpostavlja da sadrži i manje količine juvenilne vode. Ovu zadnju treba vezati za dacitsko-andezitski vulkanizam istočne Srbije, ili za njegove najmlađe faze. S obzirom da se mineralna voda ne javlja u vidu površinske akumulacije, ne pretpostavlja se da se ona značajnije meša sa atmosferskim vodama. Samim tim ni razblaživanje mineralne vode na gornji način ne može da dođe do jačeg izražaja.

Gamzigradska Banja ima 5 izvora, od kojih su dva u koritu Crnog Timoka, a tri u priobalju. Ukupna izdašnost im je 2,5-5,5 1/s, a temperatura 37-40°C. Voda je hidrokarbonatno-hlorno-natrijumskog tipa, ukupne mineralizacije 0,65 g/1 i pH reakcije 7,4. U gasnom sastavu dominira azot. Povišena radioaktivnost potiče od radijuma i radona. Pored prirodnih izvora ovde postoji i nekoliko hidrogeoloških bušotina.

Gamzigradska Banja indikacije, lečenje i prevencija bolesti

Korišćenje prirodnih lekovitih faktora termomineralne vode i peloida za lečenje raznih bolesti i povreda u Gamzigradskoj Banji je prva, najstarija i najvažnija funkcija. Intenzivno se, stručno i profesionalno razvija u pomenutom Zavodu koji ima više od 70 zaposlenih (lekari, fizioterapeuti, medicinske sestre). Ovde se obavlja specijalizovana rehabilitacija oboljenja perifernih krvnih sudova, kao i opšta rehabilitacija. Prva obuhvata organske i funkcionalne poremećaje arterijskih krvnih sudova i limfnog sistema, a druga bolesti vezivnog tkiva, zglobne i vanzglobne oblike reumatizma, ortopedske bolesti posttraumatska stanja, neurološka oboljenja, ginekološke poremećaje i anomalije dečjeg uzrasta. U Zavodu se realizuje program lečenja profesionalnih oboljenja vibracione bolesti, kao posledica rada na odgovarajućim mašinama. U savremenoj literaturi se ističe da je na višedecenijskoj tradiciji Gamzigradska Banja izrasla u modernu Specijalnu bolnicu za rehabilitaciju obolelih perifernih krvnih sudova. Reč je o organskim poremećajima arterija, oboljenjima perifernih venskih krvnih sudova i limfnog sistema. Ovde se leči vibraciona bolest i uspešno sprovodi rehabilitacija bolesti vezivnog tkiva. Više vrsta terapijskih kupki i savremeni aparati (hiperbarična komora), uz sveukupnu medicinsku pomoć iskusnih lekara, daju dobre rezultate. Posebno se naglašava značaj hiperbarične oksigenacije kao načina lečenja poremećenog snabdevanja ćelija kiseonikom, naročino u ranim fazama bolesti. Zavod ima specijalističke fizijatrijske ambulante, dijagnostički kabinet, kardio-pulmološki kabinet, biohemijsku laboratoriju i terapijski blok, koji obuhvata sledeće vrste terapija: hidro, kinezi, radnu, elektro, foto, vaskularnu, vakuum, parafin, ekstenziju kičme i dijetalnu ishranu. Koriste se blatne obloge za lečenje reumatizma zglobova i mišića, išijasa, posledica povreda i nekih kožnih bolesti. Postoje dva bazena, kade sa mineralnom vodom i galvanskim elementima, aparati za podvodnu masažu, mikromasažu, četvoroćelične i Hauferove kupke. U svim objektima za smeštaj, računajući i privatne kuće, ima oko 1.000 ležaja.

Okolina

Zdravstveno-lečilišna funkcija Gamzigradske Banje je najstarija i najznačajnija. To potvrđuje odnos broja posetilaca i noćenja, koji ukazuje na dug boravak radi lečenja. Uz osnovnu funkciju, ovde je razvijen izletnički turizam, tranzit putnika, praktikuju se pripreme sportista, održava slikarska kolonija i organizuju izvesne manifestacije. U banji radi jedna od najstarijih hidroelektrana u Srbiji, a nedaleko od nje je istorijski značajno i zakonom zaštićeno arheološko nalazište rimskog carskog grada Feliks Romuliane, objekat svetske baštine sa liste UNESKO-a. Ispitivanja sa arhiološkog lokaliteta ukazuju da je reč o jednom od četiri rimska carska grada u Srbiji. Veliki kameni blok na kome uklesan natpis „Feliks Romulijana“, pronađen u jugoistočnom delu palate sa rimskim mozaičkim podovima, svrstava Gamzigrad u vredne spomenike rimske dvorske arhitekture. Ovaj lokalitet iz III veka naše ere je grad rimskog cara Gaja Galerija Valerija Maksimilijana, koji je po svojoj majci Romuli ovo naselje nazvao Romuliana. Ovde, na prostoru od 6 ha koji je opasanim odbrambenim sistemom od dvadeset kula, do sada su otkriveni ostaci carske palate, crkveno dobro, ali i rano vizantijsko naselje i srednjovekovni grad. Posebnu pažnju posetioca privlače ostaci carske palate s kraja III veka, podni mozaici, stubovi sa ukrašenim kapitolama, bareljefnim skulpturama, predmetima od granita roze boje i zelenog porfira sa Peloponeza. Na području grada je pronađen i izuzetno vredan vajarski portret Galerija, koji se čuva u Narodnom muzeju u Zaječaru.