Istorija

Vranjska Banja ima status gradskog naselja na nadmorskoj visini od 400 m. Razvila se u priobalju Banjske reke, poznate i pod nazivima Banjštica i Vranjskobanjska reka, koja se uliva u Južnu Moravu sa desne strane. Naselje se sastoji iz 15 mahala, od kojih se dve nazivaju Stara Banja i Banja ili Centar. Materijalni tragovi kulture pronađeni na lokaciji Vranjske Banje, pokazuju da je bila poznata u praistoriji. Dardani, Tračani, Iliri, Kelti, Vizantijci i Rimljani znali su za izvore tople lekovite vode. Jedan primerak potisa – zemljanog rimskog ćupa, dragocen je eksponat u muzeju u Vranju, a potiče iz njegove banje. U pisanim dokumentima prvi put se pominje 1412. godine kada su banju porušili Turci, koje je 1454. godine ovde pobedio srpski vlastelin Nikola Skobaljić. Krajem XVII veka u banji su logorovali Austrijanci, posle čijeg su poraza Turci ponovo opustošili Banju. Tri bazena, jedan han i zgradu sa tri sobe izgrdili su Turci krajem XIX veka. Preteču današnje Vranjske Banje predstavlja naselje Izom, ali se zna i za naselje Inogošte, koje se pominje u srpskim srednjovekovnim spisima. Ovom naselju je pripadao manastir Banja, koji je postojao na mestu današnje crkve Svetog Ilije, koja je osvećena 1896. godine. U manastirskim konacima, pored izvora termomineralne vode, postojale su zgrade za smeštaj bolesnika. Naziv Banja potiče iz 1519.godine. Zna se da je 1570. godine imala 14 hrišćanskih porodica. Brži razvoj počinje posle oslobođenja od Turaka 1878. godine, kada je otvorena prva škola. Krajem XIX i početkom XX veka izgrađeno je nekoliko banjskih objekata, regulisano korito Banjske reke, uvedeno električno osvetljenje, uređen put do železničke stanice i formiran banjski park. U banji se 1914. godine lečio kralj Petar I Karađorđević, a bilo je gostiju ne samo iz Srbije, već i iz Grčke i Austrije. Prvo, pravo lečilište podignuto je 1929. godine. Posle toga ovde radi stalno pozorište i detaljno se istražuju hidrogeološke, balneološke i turističke vrednosti. Od posebnog značaja je izgradnja savremenog turističkog kompleksa „Simpolend“ i 12 km dugačkog toplovoda koji neke industrijske objekte u Vranju snabdeva toplom vodom. Time je, pored značaja za balneoterapiju, hipertermalna voda Vranjske Banje, postala značajan energetski izvor koji je priroda darivala ovom kraju. Za razliku od brojnih objekata namenjenih tuizmu koji nisu izgrađeni, u Vranjskoj Banji, zahvaljujući termalnoj vodi, postoji najveća „Fabrika” cveća na Balkanskom poluostrvu. Na površini od 22 500 kvadratnih metara i još 7 500 u pripremi, samo za Dan žena 8. marta 2009. godine, ubrano je 12 000 komada rezanog cveća i 10 000 komada saksijskog cveća.

Geografski položaj

Balneološko središte sa hipertermalnom vodom, Vranjska Banja nalazi se 10 km severoistočno od Vranja, u delu kotline koji ovde postepeno prelazi u pobrđe planina Besna kobila, nadmorske visine 1.922 m, Veliki pešter 1.946 m, Patarica 1.806 m i Srpska čuka 1.415 m. Od železničke stanice Vranje i autoputa Niš-Skoplje udaljena je 2 km i saobraćajno dobro povezana asfaltnim putem sa čijih se strana nalazi jedan od najdekorativnijih špalira 10-20 m visokih stabala kestena. Od Bujanovca i njegove banje udanjena je 30 km, Leskovca 58 km, Bosilegrada 60 km, Niša 115 km i Prištine 141 km.

Mineralni izvori

Vranjska Banja ima više izvora hipertermalne vode. Gotovo svi su grupisani u jednoj zoni koja se pruža pravcem jugozapad-severoistok na dužini od 60 m. Uslovljeni su rasedom i vulkanskim stenama koje se ovde javljaju. Pojavljivanje termalnih izvora je lokalizovano na obod proširene doline Banjske reke, uz kontakt vulkanita i kristalastih proterozojskih škriljaca. Kristalasti škriljci su predstavljeni mikašistima, gnajsevima i liskunovitim škriljcima. U reonu banje su na većem prostoru otkriveni daciti tercijarne starosti, kao i mase silifikovanih granodiorita. Zapadno od banje, prema Katalencu, u relativno strmom odseku terena, sačuvani su erozivni ostaci vulkanske kupe. Tu se u profilu smenjuju tufovi, vulkanske breče i aglomerati, tipični lavični slivovi i slični produkti, sa jasno izraženim padom serije prema jugozapadu. Kupa je u produžetku svog prostranstva ka Toplacu i dalje bila ispod nivoa jezera, tako da sa udaljavanjem od banje postupno preovlađuju sedimentne tvorevine i forma kupe se gubi u eocenskoj vulkanogeno-sedimentnoj seriji. Visoke temperature banjskih izvora ubrajaju se u najtoplije u Evropi, jer na površinu izbijaju iz velikih dubina. Vulkanski centar bio u reonu same Banje, a savremena depresija Banje je najverovatnije posledica kolapsa (potonuća) vulkanskog kratera sa delom vulkanske kupe. Obodni rased, duž kojeg je izvršeno tonjenje centralnog dela vulkanske kupe, markiran je danas pojavama termalnih izvora, a prema zapadujoš i vulkanskim nekom Šuplji kamen. Erozijom su uništeni ostaci vulkanske kupe istočno i severoistočno od banje. Formiranjem tektonskog rova Južne Morave deformisana je banjska depresija koja je prvobitno bila kružnog ili elipsastog oblika, a depresija je ispunjena neogenim i kvartarnim sedimentima. Iz navedenog proističe da je reč o šumadijskom tipu vulkanskih voda, koje se, sudeći po visokoj temperaturi, negde ne mešaju sa vodom padavina koja prodire do većih dubina. Iz literature su poznati sledeći hipertermalni izvori: Gvožđeviti-temperatura61°C, alkalno-salinična, natrijum-hidrokarbonatna voda, Izvor u potoku-temperatura 86°C, slabo sumporovito-alkalna, natrijum- -hidrokarbonatna voda, Gornji-temperatura 84°C, alkalno-salinična, natrijum- -hidrokarbonatna voda, Gvožđevita česma-temperatura 78°C, natrijum-sulfata i hidrokarbonatna voda i Glavni-temperatura 88°C, alkalno salinična, natrijum- -hidrokarbonatna voda. Voda Vranjske Banje pokazuje umerene sadržaje nekih elemenata i spojeva, u poređenju sa sadržajima istih u vulkanskim vodama Šumadijskog tipa, od čega se izuzimaju povećani sadržaji hlora, a donekle i natrijuma i kalijuma. Međutim, u odnosu na maksimalne koncentracije natrijuma i kalijuma u vodama Šumadijskog tipa (Vrnjci i dr.), sadržaji natrijuma u vranjskoj vodi nisu osobito visoki, a sadržaji kalijuma su čak relativno niski. Što se tiče aluminijuma, sadržaji ovog elementa upadljivo su povećani.

Vranjska Banja indikacije, lečenje i prevencija bolesti

Zbog visoke temperature voda Vranjske Banje se u terapijske svrhe, posle izvesnog rashlađivanja, koristi kupanjem i inhaliranjem. Za terapiju organa za varenje, šećerne bolesti i drugih poremećaja, koristi se voda hladnih izvora. Lekovite kom- ponente potiču od kalijuma, litijuma, rubidijuma, cezijuma, stroncijuma, barijuma, kobalta i sumpora. Od posebnog značaja su povećan sadržaj sulfata i gotovo potpuno odsustvo sumpor-vodonika. Voda termomineralnih izvora Vranjske Banje je neutralne reakcije. U suvom ostatku najviše ima gvožđa, aluminijuma, stroncijuma, litijuma, mangana i rubidijuma. U gasnom sastavu zapreminski sa 70% dominira azot. Termomineralne vode Vranjske Banje značajne su za lečenje bolesti lokomotornog aparata, degenerativnog reumatizma, diskopatije, išijasa, lumbaga, atrofije mišića, ekstraartikularnog reumatizma, posledica preloma kostiju, hirurških zahvata na kostima i zglobovima, neuroloških poremećaja, ginekoloških oboljenja i oboljenja organa za varenje, creva, želuca, ali i jetre, bubrega, dijabetisa, anemičnog i limfatičnog stanja. Medicinsku službu obavlja Zavod za prevenciju, lečenje i rehabilitaciju obolelih od degenerativnog reumatizma i posttraumatskih stanja, koji ima sopstvene smeštajne kapacitete i primenjuje mnoge poznate i proverene metode terapija uključujući i peloidne obloge.

Okolina

U Vranjskoj Banji je veoma popularna tradicionalna turističko-kulturna manifestacija „Karanfil devojče“ koja predstavlja smotru narodnog stvaralaštva, folklora vranjskih igara i pesama, starih jela, zanatskih radova i rukotvorina kao i izbor najlepše devojke „Mis karanfila“.